Seydi Ali Reis'in Hayatı ve Eserleri

Seydi Ali Reis; Türk amirali. Coğrafya, matematik, astronomi bilgini. Aynı zamanda da bir divan şairi.

Doğum tarihi ve yeri: 1498, Galata, İstanbul
Ölüm tarihi ve yeri: 28 Aralık 1562, Konstantiniyye

1- Seydi Ali Reis'in Hayatı

1498 de Denizci bir ailenin çocuğu olarak İstanbul Galata’da doğmuştur. Reis Galata’da doğup büyüdüğü için Galatalı lakabıyla anılmış ve şiirlerinde “Kâtibi” mahlasını kullanmıştır. Ayrıca Kâtib-i Rûmi adıyla da bilinir.

Bilinen ilk görevi azebler kâtipliğidir, şiirdeki Kâtibi mahlası bu görevinden kaynaklanmıştır. Zamanla Tersane kethüdâlığına yükselmiştir. Genç yaşta Kanûnî Sultan Süleyman’ın Rodos Seferi’ne katılan Reis (928/1522), Barbaros Hayreddin Paşa’nın maiyetinde çalışırken Akdeniz’in her tarafını iyice öğrenmiş, Preveze Deniz Muharebesi’nde sağ kolda görev yapmıştır. Piri Reis’in Basra körfezinde bırakmak zorunda kaldığı Hint donanmasını Süveyş’e getirmekle görevlendirildiği sırada 30 akçe ulûfeyle sipahi oğlanları zümresinden olduğu, denizcilikteki mahareti sebebiyle Mısır kaptanlığına getirildiği anlaşılmaktadır.

Seydi Ali Reis 34 parçalık Portekiz donanması ile Güney Arabistan sahillerinde karşılaşmıştır. Fırtınaya ve şiddetli düşman taarruzuna rağmen Demen kalesi önüne gelebilmiş, burada karaya oturan üç gemiden sonra, elinde kalan altı gemiyle birlikte Güceret'in başkenti Ahmedabat'a gitmiştir. Süveyş'i geçemeyeceğini anlayan Seydi Ali Reis gemileri ve mühimmatı satarak parasını İstanbul'a göndermiş ve üç yıl Osmanlı ülkesi dışında yaşamıştır. 1557 yılında İstanbul'a döndüğünde, mahvolmuş bir donanmanın sorumlusu olmakla beraber, başına gelen olağanüstü olaylar yüzünden suçlu görülmedi. Önce müteferrika (Osmanlı’da hükümdarla vezirlerin maiyetinde bulunan bir tür hizmetli sınıfı) yapılmış, ardından Diyarbakır tımar defterdarı tayin edilerek bir süre Şehzade Selim'in hizmetinde çalışmıştır. Galata Hassa gemi reislerinden biri olmuştur. 1562 yılında İstanbul'da ölmüştür.

2- Seydi Ali Reis'in Edebi Kişiliği

Seydi Ali Reis ilim ve sanatla da meşgul olmuş, şiir yazmış, astronomi ve coğrafya alanında çeşitli eserler kaleme almıştır. Reis’in muhtelif şiirler kaleme aldığı bilinmektedir. Latifi, bazı şiirlerinden örnekler verirken onun asrının önde gelen ilim erbabından olduğunu, denizcilikteki bilgisinin hayranlık uyandırdığını söylemiştir.

3- Seydi Ali Reis'in Eserleri

• Hulâsatü’l-hey’e: Ali Kuşçu’nun er-Risâletü’l-fetḥiyye’sinin tercümesine dayanan bu eseri kendisinden astronomi ve matematik dersleri aldığı Hamdullah b. Şeyh Cemâleddin Efendi’nin tavsiyesiyle yazmıştır.
• Mir’ât-ı Kâinât: Ne zaman yazıldığı kaydedilmeyen eser, müellifin Delhi’de bulunduğu sırada “usturlap hesâbından husûf ve küsûf ulûmunu” hiç değilse bir yıl içinde elde edilebilecek kadarını öğrenmeyi arzu eden Hümâyun Şah’ın ısrarlı isteği üzerine kaleme alınmıştır.
• Kitâbü’l-Muhît fî ilmi’l-eflâk ve’l-ebhur: Kaptan ve gemicilerin kılavuz almadan Hint denizlerinde seyrüsefer etmelerine imkân vermek üzere hazırlanan bu eser Gucerât’ın merkezi Ahmedâbâd’da Muharrem 962’de (Aralık 1554) yazılmıştır
• Mir’âtü’l-memâlik: Hindistan dönüşünde Bağdat’ta arkadaşlarının ısrarı üzerine başladığı ve Rebiülevvel 964’te (Ocak 1557) İstanbul’da tamamladığı bu eserinde Seydi Ali Reis, Hint kaptanlığına tayininden itibaren edebî ve yarı hikâye tarzında başından geçenleri anlatmıştır. Eserde yazarın uğradığı memleketler, tanıştığı hükümdarlar, gördüğü olaylar, ziyaret ettiği türbeler bir seyahatnâme vasfı taşıyacak üslûpla ele alınmıştır.
• Risâle-i Zâtü’l-Kürsî: Seydi Ali Reis’in ilm-i nücûma dair aletlerle ilgili risâlesidir. Bu risâleyi kaleme alış sebeplerini sıralarken ilm-i nücûmla ilgili aletler hakkında yazılan Arapça, Farsça ve Türkçe risâlelere her zaman ihtiyaç olduğu halde bunların birçok şehirde bulunmadığını, mevcut eserlerin ise Arapça ve Farsça olduğu için herkes tarafından istifade edilemediğini belirtir. Bu sebeple konuyla ilgili eserleri inceleyip seçmeler yaparak Türkçe özet halinde faydalı bir risâle meydana getirdiğini yazar .